Het blijft de vraag of de Nederlandse verzamelaars van Dogonbeelden en -maskers ook zo enthousiast waren geweest als niet in 1964 de veelbesproken uitzending over de Tellemexpeditie had plaatsgevonden. Een van de meest spraakmakende programma’s uit de begintijd van de Nederlandse televisie was de expeditie naar Mali die op touw was gezet door de architect en amateurarcheoloog Herman Haan. Op ongeregelde dagen zond de NCRV op het ene net dat Nederland rijk was de beelden uit van de vanuit Mali ingevlogen filmrollen waarop de cameraploeg van de ncrv verslag deed van de voortgang. Heel Nederland keek, Bert Schierbeek die een deel van de tijd in het basiskamp had verbleven deed verslag in het Algemeen Dagblad en ook het weekblad Revue besteedde er aandacht aan.
In 1965, toen er een tweede expeditie onder leiding van Haan van start was gegaan schreef Schierbeek het boekje Tellem; verkenning van een oude afrikaanse cultuur. Geïllustreerd met sfeervolle zwart-witopnames deed het boek in deels poëtische bewoordingen verslag van de expeditie. Het boekje moet als aandenken duizenden malen over de toonbank zijn gegaan en in vrijwel ieder antiquariaat ligt wel een exemplaar van deze mosgroen gekafte uitgave. Nederland heeft vanaf dat moment een band met Mali: musea hebben in de afgelopen zestig jaar ruim aandacht aan de volken uit dit land besteed en het Dogon materieel erfgoed hangt of staat in menig interieur.
In november 2016 kwamen Tellem- en Dogon beelden bij het veilinghuis De Zwaan onder de hamer, waarvan er veel in het boekje ‘Tellem’ waren af gedrukt en die oorspronkelijk afkomstig waren uit de collectie Herman Haan. De objecten werden tussen ca. 1950 en1965 verzameld. Ik spreek met Michiel Boerma, die als expert bij het veilinghuis de collectie uit twee particuliere verzamelingen kreeg aangeboden.
Ik vraag Michiel Boerma of het toeval was dat twee collecties met deels herkomst Herman Haan tegelijkertijd werden aangeboden?
Het was puur toeval. Samenloop van omstandigheden. In de eerste instantie kwam ik in contact met de erven Frans van Riel die besloten hadden zijn collectie Indonesië en Oceanië van de hand te doen. Dat speelde in 2015 en die collectie is in de najaar veiling van dat jaar aangeboden. Een aantal van de stukken, verzameld door zijn vader Jan van Riel, brachten goede bedragen op waarna de familie besloot om ook de Afrikaanse collectie aan te bieden. Die verzameling bestond voor het overgrote deel uit Dogon- en Tellem objecten die Frans van Riel van Herman Haan had gekocht en die – anders dan de Oceaniëcollectie – nog in de woning van Van Riel stond opgesteld. Toen hij om gezondheidsredenen niet langer in zijn woning kon verblijven, is besloten ook die objecten ter veiling te brengen.
In juni 2016 kregen leden van de VVE en TK & C de mogelijkheid om de collectie van Joop van Stigt te bekijken en was er de mogelijkheid stukken te kopen waarvan de opbrengst ten bate van Stichting Dogon Onderwijs, kwam. Ik had verscheidene interessante voorwerpen gezien die niet voor verkoop waren en als zodanig waren gelabeld. Wat er met die voorwerpen ging gebeuren, was niet duidelijk. Op die bewuste zondag raakte ik in gesprek met de voorzitter van de stichting, Jurriaan van Stigt, zoon van Joop en zelf ook architect. Toen hij mij vertelde dat van de apart gelabelde stukken een deel van Herman Haan afkomstig was, vertelde ik hem dat we voor de najaarsveilingstukken met dezelfde herkomst uit een privéverzameling zouden aanbieden. Hij liet vervolgens doorschemeren wel geïnteresseerd te zijn hun collectie bij ons veilinghuis aan te bieden.
Herman Haan
Herman Haan (1914-1996), architect en amateurarcheoloog, was op jonge leeftijd al geïnteresseerd in Afrika. Hij ondernam verscheidene tochten over het continent om
uiteindelijk in Mali zijn grote liefde te vinden: in het bijzonder de Dogon en hun voorgangers rond de rotswand van Bandiagara, de Tellem. Haan had, hij woonde destijds in Kralingen, sinds 1952 een bijzondere band met het Rotterdamse Museum voor Land- en Volkenkunde en tussen 1956 en 1961 kwamen maar liefst drie tentoonstellingen tot stand waaraan hij niet alleen zijn expertise verleende maar ook verscheidene objecten aanleverde. Vanwege deze
activiteiten voor het museum werd hij tot honorair conservator benoemd. In 1961 was er de expositie over de Dogon, drie jaar later gevolgd door die over de Tellem. Herman Haan heeft als enthousiast onderzoeker in West-Afrika – in 1965 had hij al vijfentwintig tochten op dit continent ondernomen – en als gids etnograficaverzamelaars, waarvan velen in de creatieve hoek zaten, geïnspireerd. Om zijn missiegehoor te geven gaf hij lezingen, onder andere aan de Amsterdamse Academie voor Bouwkunst. Architecten als Aldo van Eijck, Jan Rietveld en Joop van Stigt vonden onder zijn bezielende aanvoering nieuwe wegen in de architectuur, de structuralistische tak van het Nieuwe Bouwen, geïnspireerd op harmonie tussen bebouwde en natuurlijke omgeving. De wat eigenzinnige, zeer gedreven en gepassioneerde verzamelaar-
onderzoeker-architect is nu wat op de achtergrond geraakt, maar heeft stellig school gemaakt,
zowel in de architectuur als in de Nederlandse verzamelcultuur. In een interview dat rond zijn
zeventigste is afgenomen, sprak hij de wens uit dat er in Mali een museum voor de uitgestorven Tellem zou komen, waar zijn collectie een plek zou krijgen. Daar is het niet van gekomen.
Vitrine-opstelling in
het interieur van
Frans van Riel.
Foto: Michiel
Boerma
Wist je dat je een historische collectie in handen had?
In eerste instantie was ik over de collectie van Frans van Riel niet zo enthousiast. Van tevoren had ik al van de familie gehoord dat de voorwerpen waren ‘behandeld’. De voorwerpen lagen alle liefdevol bijeengebracht in een vitrine met langs de achterwand foto’s van de Dogon gemaakt door Herman Haan. Het eerste wat me opviel, behalve dat de stukken oud waren, was het vreemde patina. Bij navraag bleek dat Van Riel in de afgelopen jaren de
objecten zelf had ingesmeerd met bruine schoensmeer om ze tegen vraat te beschermen. Onwillekeurig gaan je gedachten uit naar welk effect die behandeling gaat hebben op de resultaten, want waren serieuze bieders eigenlijk nog wel geïnteresseerd? Allemaal zaken die je moet meenemen wanneer je een collectie voor de veiling probeert binnen te halen. De stukken waren van goede kwaliteit al waren ze niet meer in oorspronkelijke staat met dit nieuwe patina. Gelukkig had ik bij de vorige collectie van hun een goed resultaat weten neer te zetten en hoefde ik de erven niet te overtuigen.
De collectie Van Stigt was weer heel divers en reeds gesorteerd toen ik daar voor het eerst kwam: in de kasten en op de planken lagen de voorwerpen, gemaakt van diverse materialen, voor de verkoop uitgestald, heel verzorgd en overzichtelijk. Wat me wel opviel – en dat was bij de collectie Van Riel ook het geval – was dat ook hier de stukken met herkomst
Haan niet volledig waren, in die zin dat vaak een arm of been ontbrak.
Toen ik de collecties in huis had en ik de documentatie er op nasloeg, begon me te dagen dat verscheidene objecten in verschillende publicaties uit die tijd waren afgebeeld, waaronder het boekje Tellem. Ik wist dat in beide verzamelingen slechts enkele voorwerpen zaten die interessant konden zijn voor de internationale markt. Vanwege het feit dat we een voor Nederland historische verzameling aanboden, hadden we besloten een persbericht te schrijven om de veiling breder onder de aandacht te brengen.
Was er media-aandacht, gelet op deze historische achtergrond?
Nadat we het persbericht hadden verstuurd, waren we benieuwd hoe de media zouden reageren en welke het zouden zijn. Dat bleek tegen te vallen. Het werd alleen opgepikt
door NRC-Handelsblad waar Arjen Ribbens in de rubriek Kunstmarkt op woensdag 2 nov. 2016 in een paar regels aandacht aan de veiling besteedde. Wel hebben we er zelf nog extra aandacht aan geschonken door op vrijdagavond tijdens de kijkdagen een speciale lezing te organiseren. Jurriaan van Stigt besloot hier in te gaan op de invloed van Dogon architectuur op bepaalde Nederlandse architecten, zoals zijn vader, en de voortrekkersrol van Herman Haan. Daarnaast bood het hem de gelegenheid om de ideeen achter de Stichting Dogon Onderwijs (tegenwoordig Partners Pays Dogon) onder de aandacht te brengen, waar de opbrengst van de collectie Van Stigt naar toe zou gaan. Het was een goed bezochte lezing met een geanimeerde gedachtewisseling over de rol van de hulpverleners aan Mali en hoe de Stichting alleen lokale initiatieven in Mali ondersteunt. Na afloop van de lezing verzamelden de mensen zich rond de objecten om daarover met elkaar van gedachte te wisselen. We konden terugkijken op een geslaagde avond.
Was er veel belangstelling voor de veiling?
Tijdens de kijkdagen kregen we veel nieuwe mensen over de vloer, waaronder relaties van Joop van Stigt. Er heerste een prettige stemming en mensen hadden het over de uitzending van 52 jaar geleden die ze zich kennelijk nog goed konden herinneren. Mensen kwamen kijken om de voorwerpen in het echt te kunnen zien. De biedingen kwamen uit Nederland , maar vooral uit het buitenland- ook nieuwe bieders uit Nieuw Zeeland, de VS, Londen, Brussel en Parijs. Op de veiling zelf ging de meeste aandacht uit naar de Tellem Dogon beelden uit de oorspronkelijke verzameling van Herman Haan die in verschillende publicaties van zijn hand waren opgenomen als illustratiemateriaal. een beter bewijs van herkomst is niet denkbaar. De staande antropomorf figuur hoogte 31 cm, afgebeeld in het Tellem boekje vond voor € 4400 een koper. De staande cylindrische figuur met Herman Haan collectienummer H5 met het abstracte hoofd werd afgeslagen op € 2700. De Hogonring met ruiter die op de cover van het Tellemboekje uit 1965 staat vond voor € 1050 een nieuwe eigenaar. De collecties Van Stigt en Van Riel ( aangevuld met een tiental stukken uit andere verzamelingen) brachten in totaal een hamerprijs op van een kleine € 40.000. Van beide collecties is de opbrengst naar Stichting Dogon Onderwijs gegaan.
Staand antropomorf figuur, Dogon Hout, H. 22 cm. Aan de onderzijde een Herman Haan collectienummer ´H5’. Herkomst Frans van Riel. Afgebeeld in de Dogoncatalogus van het Museum voor Landen Volkenkunde 1961, p. 29 en het boekje Tellem 1965, p. 57
Grot met lemen schuren ter hoogte van Pequé.
Foto: Gerard Jansen
Tellem of Dogon?
De beelden die in dit artikel zijn opgenomen, zijn alle van Herman Haan afkomstig en kortweg in tien jaar tijd verzameld. Een aantal beelden zijn in het boekje Tellem van Schierbeek e.a. als ‘Tellem’ beschreven zonder indicatie van vindplaats en dat maakt een definitieve toeschrijving aan dit volk problematisch. In 1970 schreef de Britse kunsthistoricus
William Fagg ‘(….) those which are indefatigably attributed to the Tellem by dealers and romantics, although there is little more warrant for the very existence of the Tellem, outside fairy tales, than for the Trojan origin of the British kingship.’
De Tellem, een benaming van de Dogon – die zoveel als ‘wij vonden hen’ of ‘zij, die er vóór ons waren’ betekent – hebben tussen de 11e eeuw en de 16e eeuw rond de Falaise de Bandiagara (rotswand v. Bandiagara) gewoond, waarna de Dogon hun territorium langs de falaise
binnendrongen. In de overlevering van de Dogon hebben de Tellem schier mythische vormen aangenomen. Tot dusver heeft geen enkel onderzoek herkomst en verdwijnen van dit qua bevolkingsaantal waarschijnlijk kleine volk kunnen vaststellen. Archeologisch onderzoek
naar de skeletten gevonden in de hoger gelegen grotten van de rotswand hebben aangetoond dat ze morfologisch anders zijn dan die van de huidige bevolking in dat gebied. Voor zover nu valt op te maken heeft er nog geen dna-onderzoek plaatsgevonden die de erfelijke band
tussen Dogon en Tellem heeft kunnen vaststellen. Wel heeft het materieel erfgoed een bewijs opgeleverd dat de Dogon de hier aangetroffen beelden deels heeft overgenomen en geplaatst op hun altaren. De toeschrijving wordt nog eens bemoeilijkt door de aanwezigheid van zowel Tellem- als Dogonbeelden in sommige grotten waar de graven zich bevonden. Wanneer we ons verder realiseren dat de Dogon alle oude beelden, zowel pre-Dogon als vroeg-Dogon, als Tellem classificeren, is zonder aanvullende informatie niet uit te maken tot welke cultuur de beelden moeten worden gerekend. Op grond van gedocumenteerde beelden komt Bedaux tot een indeling in drie groepen: beelden van vóór 1350, beelden gemaakt tussen 1350 en 1650 en die van daarna en dus zuiver Dogon zijn. Één relevant detail in het grote corpus van beelden lijkt een zekere toeschrijving aan de zogenaamde Tellem te ondersteunen en dat is naast de morfologie (opgeheven arm[-en]) de aanwezigheid van een korrelig patina. 3 De gretigheid waarmee in het verleden – met name vanaf de jaren vijftig – de grotten zijn leeggehaald, zonder notities te maken van de context, bemoeilijkt een toeschrijving eveneens. De aanname dat het volk door epidemie, droogte of strijd zou zijn uitgestorven, roept meer vragen op dan hij beantwoordt.
Geabstraheerd antropomorf figuur, Tellem-Dogon
Hout, korrelig patina, H. 27 cm.
Herkomst Frans van Riel
Zittend of hurkend antropomorf figuur Tellem-Dogon
Hout, H. 32 cm. Herkomst Joop van Stigt. Afgebeeld in Dogon Art 1999, p. 120
Staande antropomorf figuur, Tellem- Dogon
Hout, H. 31 cm. Herkomst Joop van Stigt. Afgebeeld in
het boekje Tellem 1965, p. 79
Hogonring, ruiter te
paard, Dogon
Koperlegering,
H. 7 cm. Herkomst
Frans van Riel.
Afgebeeld op de
cover en p. 52 van
het boekje Tellem
1965
Fotografie
Veilinggebouw De Zwaan, Amsterdam, tenzij anders vermeld
Literatuur
Bedaux, R. & J.D. van der Waals (red.) (2005),
Dogon, mythe en werkelijkheid in Mali, Leiden: Rijksmuseum
voor Volkenkunde/Gent: Uitgeverij Snoeck