Auteur: Ron Bronckers, onafhankelijk onderzoeker.
Artikel oorspronkelijk geschreven voor Objet.art
Let op: de links in dit artikel verwijzen naar 3D-presentaties
Foto’s: © Studio Asselberghs – Frédéric Dehaen
Tussen de 5e eeuw voor Christus en de 5e eeuw na Christus ontwikkelde de Kulai-cultuur zich in twee richtingen langs de rivier de Ob en haar zijrivieren in West-Siberië. Zij werden bekend in 1920 na de eerste ontdekking van ongebruikelijke bronzen afgietsels op de berg Kulaika langs de Chaya-rivier in het Chainsky-district van de oblast (bestuurlijk district) Tomsk. Naarmate er ook op andere locaties meer materiaal opdook, vertoonde het kunstwerk een breed spectrum aan uitingen, vaak met een geheel eigen stijl. Een groot deel van het bekende corpus bestaat uit zoömorfe afbeeldingen van zoogdieren, vogels, vissen en fantastische of niet-identificeerbare wezens. Wat het beeld ook mag zijn, de metallurgen van Kulai hebben het doordrenkt met kwaliteiten die spreken van magische, goddelijke en sjamanistische personificatie. Antropomorfe figuren worden over het algemeen weergegeven door gezichten of onevenredig grote hoofden bovenop kleine of volledig rudimentaire lichamen.
Zeven bronzen kunstwerken. © Studio Asselberghs – Frédéric Dehaen
Een kleine selectie van iconische figuren met indrukwekkende grote hoofden wordt hier kort besproken. De gezichten van deze bronzen beelden vertonen allemaal markeringen (behalve afb. 6), variërend van eenvoudige nasolabiale plooien tot tatoeages op de wangen (afb. 1, 3-4) en kin (afb. 5). De wangversiering vertegenwoordigt hoogstwaarschijnlijk de relatie met een specifiek totemdier behorend tot het Kulai-pantheon. Als we de hier afgebeelde bronzen beelden nader bekijken, zien we allerlei interessante dingen. De eerste vier voorbeelden zijn stilistisch anders en ouder dan de overige drie, die tot de Ust-Polui-stijl behoren, herkenbaar aan de gegraveerde ogen, mond en gezichtsplooien. Door sommigen gezien als een cultuur op zich, maar eerder een tak (of noordelijke versie) van de Kulai-boom.
Afbeelding: 1 Kulai cultuur Idool, NW Siberië. Ron Bronckers Collectie, Nederland. Afmeting: 17 cm
Een stuk van uitzonderlijke kwaliteit, toont een complex geometrisch patroon op beide wangen, waarbij totemvoorstellingen vaak eenvoudig van uitvoering zijn. Het is een naturalistische weergave van het patroon van een beverstaart, versterkt door de vorm van de kop met de gebogen kinlijn als uiteinde van de staart.
Afbeelding: 3 Antropomorfe figuur staande op vis. Klik hier voor 3D-presentatie.
Privécollectie, Zürich. Afmeting: 8,7 cm
De 2e en 3e figuren zijn ooit gemaakt aan de oevers van de rivier de Kazym en hebben een relatie met vissen als hun totem. De ene staat op een snoek, waardoor de ‘ruiter’ kan onderdompelen in de onderwereld, en de ander heeft wat wordt geïnterpreteerd als een abstracte tatoeage van een vis op de wangen.
Afbeelding 4: Antropomorfe figuur met gezichtsmarkeringen. Privécollectie, Brussel. Afmeting: 14 cm. Klik hier voor 3D-presentatie.
Het gezicht van dit vierde figuur is verfraaid met twee tatoeages van een hagedis, die ook vrije doorgang verlenen naar de lagere regionen om desgewenst de overledene te raadplegen.
De overige drie stukken zijn naar alle waarschijnlijkheid afkomstig van de oevers van de Polui-rivier. De enige die in het bezit is van gezichtstatoeages is het vijfde figuur met de gestreepte kin, wat zou kunnen verwijzen naar een vrouwelijk persoon. Figuur 6 heeft geen toegevoegde gezichtsmarkeringen, maar heeft wel een indrukwekkende afmeting van 21 centimeter.
Figuur 6: Antropomorfe figuur, 21 cm.
Grusenmeyer – Woliner Gallery
Klik hier voor 3D-presentatie
Figuur 7: Antropomorfe figuur met berekop op helm, 19 cm. Privé collectie, Londen
Klik hier voor 3D-presentatie
Deze berenbewondering heeft een lange en wijdverspreide geschiedenis die tot de 20e eeuw bleef bestaan onder de moderne Khanty-Mansi-bevolking in die regio. Nadat ze de beer hadden gedood, hielden ze een berenfestival om de nagedachtenis van het dier te eren, waarbij de kop in een offerhouding tussen de voorpoten werd geplaatst, zoals te zien is in de 5e figuur. De aanbeden beer werd vervolgens versierd en een paar dagen in een huis gelaten waar allerlei ceremonies plaatsvonden. Een bekend Ust-Polui onderdeel van de versieringen zijn ringen met afbeeldingen van berenkoppen, speciaal gemaakt om de beer aan zijn klauwen te dragen. Eén van de berenrituelen bestond uit sjamanen die de kop en de huid van de beer droegen om zichzelf te personifiëren met deze belangrijke voorouder.
Als onafscheidelijk onderdeel van een barre omgeving die hun bestaan kon garanderen, moeten de Kulai zich zeer bewust zijn geweest van al het leven om hen heen, wat tot uiting kwam in hun geloof en kunst. De mogelijke reden waarom de meeste gegoten hoofden zo groot zijn, en het lichaam een verder ondergeschikte rol lijkt te spelen, hoeft geen heel moeilijke puzzel te zijn om op te lossen. Een plausibele verklaring is dat het vergroten van het bewustzijn van deze bronswerkers een zeer belangrijke rol speelde, een mentale toestand die veranderd kon worden en toegang bood tot diepere lagen en visie. Om deze functie te kunnen vervullen en de dagelijkse uitdagingen het hoofd te kunnen bieden, had men figuurlijk gezien een hoofd (of meer dan één) van aanzienlijke omvang nodig. Een toestand die kan worden veroorzaakt door het gebruik van psychoactieve stoffen zoals de consumptie van bepaalde planten of waarschijnlijker paddenstoelen (bijvoorbeeld de hallucinogene vliegenzwam). De vaak ‘buitenaards’ uitziende wezens, evenals de vele veelzijdige (bijvoorbeeld het archeologische complex Poikovsky) of meerkoppige mensachtige figuren, boden een zeer veelzijdige kijk op de wereld en ontstonden daar waar de verbeelding grenzeloos is, het menselijk brein .