Auteur: Jos Weerts
Tijdens het Parcours des Mondes, september 2023, werd mijn aandacht getrokken door een neksteuntje in de etalage van Anthony Meyer. Ik kon het niet goed plaatsen, maar het fascineerde mij en het had duidelijk leeftijd. Reden om even naar binnen te gaan en een praatje te maken met Anthony. Ik kende hem van een eerder bezoek; hij liet zich toen zeer lovend uit over het Jaarboek dat de Vereniging Vrienden Etnografica tien jaar lang had gepubliceerd. Hij reageerde enthousiast door mijn belangstelling voor deze neksteun. De nek- of hoofdsteun is afkomstig uit Papua, het voormalig Nederlands Nieuw-Guinea. En hij vertelde er een intrigerend verhaal bij.
De hoofdsteun is voorzien van een gedeelte van een oud Franstalig label. Anthony Meyer wist dat dit dateert van 1929 en dat het verwijst naar Jacques Viot.
Een avonturier.
Jacques Viot raakte na zijn tijd als militair in de Eerste Wereldoorlog betrokken bij de beweging der surrealisten. Vanaf 1930 maakte naam als schrijver van toneelstukken. Tussen 1918 en 1929 leidde hij een roerig leven. Hij verdiende de kost met het verkopen van schilderijen, maar wij was ook en misschien wel bovenal een gokker. Zo gebeurde het dat hij een kostbaar schilderij dat hij in consignatie had inzette als onderpand en het verloor. Om aan de toorn van de eigenaar van het schilderij te ontkomen, nam hij de wijk naar Tahiti. Op de boot, op weg naar deze toenmalige Franse kolonie vernam hij dat een nieuwe rechter was benoemd voor de eilanden en dat deze binnenkort zou aankomen. Viot, creatief en brutaal, maakte zich bij aankomst bekend als de nieuwe rechter. Hij werd met alle égards ontvangen, totdat hij ontmaskerd werd en opnieuw moest vluchten, terug naar Parijs.
Opnieuw hoorde Viot op de boot, terug naar Frankrijk, iets dat hem intrigeerde, een verhaal over Nederlandse missionarissen die traditionele voorouderbeelden, Korwars, van het Sentani volk verbrandden. Heidense beelden moesten plaatsmaken voor katholieke symbolen. Om hun beelden, en dus de ziel, de geest van hun voorouders te redden, hebben zij deze in het meer gegooid. Daarmee had Jacques Viot zijn volgende bestemming gevonden: hij zou deze tribale kunst gaan zoeken en naar Frankrijk brengen. Terug in Parijs wist hij de bekende kunsthandelaar in surrealistische kunst Pierre Loeb over te halen een expeditie te financieren naar het Sentani gebied om daar voorouderbeelden en andere objecten uit de lokale cultuur uit het meer op te vissen. En zo geschiedde. Viot bracht een collectie Korwars naar Parijs. Hij wist een groot aantal beelden uit het meer op te vissen en verzamelde en passant ook op de eilanden in de Geelvinkbaai. Eén van die Korwars is het neksteuntje dat nu bij Anthony Meyer te bewonderen is.
Op de onderkant van dit neksteuntje bevindt zich het restant van een oud etiket, groot genoeg om het handschrift te identificeren en te herleiden naar Jacques Viot. De vorm is uniek. Het stelt een dier voor, een viervoeter die wel op een aap lijkt. Maar in Irian Jaya kwamen geen apen voor. Misschien is het een hond? In elk geval is het een mooie, erg oude Korwar, mooi afgesleten.
Anthony heeft het meerdere malen verkocht en weer teruggekocht. Het is als het ware een kind van hem geworden, een deel van zijn identiteit. “Wij zijn vrienden. Ik zeg goedemorgen tegen het beeld en aai het even. Soms zijn wij vijanden van elkaar; twee sterke persoonlijkheden tegenover elkaar. Wij hebben een sterke band, ook emotioneel”. “Ik bekijk al mijn beelden met plezier, ik koop ze niet voor mijn klanten, niet uit commerciële overwegingen. Wat telt voor mij is niet zozeer een deel, bijvoorbeeld het hoofd of de curve, maar het geheel”. “Je kent de theorie van de six degrees of separation? Door dit beeld heb nu een eerstegraads contact met Jacques Viot. Ik heb hem nooit ontmoet, maar ik ben verbonden met deze bijzondere persoon”. “De band met het beeld is blijven bestaan, ondanks de vorige eigenaren. Het komt steeds terug, het is een deel van mijn geschiedenis. Viot was een raadselachtig persoon, er is weinig over hem bekend, een stukje papier met zijn handschrift. Door het te ontcijferen heb ik de geschiedenis niet opnieuw gecreëerd, ik heb de geschiedenis teruggehaald naar de actualiteit van vandaag.
“Het beeld brengt ons in contact met een verloren wereld, wij kunnen erover fantaseren. Het is mythologie, een deel van ons bestaan als kunsthandelaren. Zonder dit zouden wij niet bestaan, zouden wij geen verbinding hebben met andere mensen, geen weet hebben van andere tijden en van de mensen die voor ons hebben geleefd. Wij zijn als het ware reizigers in de tijd. Starwars, Twilight Zone, Netflix, dat alles is fantasie. Deze band met de geschiedenis is reëel, het brengt ons ook dichter bij wie wij zijn.”
“Zouden wij voor dit beeld gevallen zijn, als wij toen en daar aanwezig geweest zouden zijn? Waarschijnlijk wel, wij kiezen op grond van verbinding en nabijheid. Als jij je verwante ziel vindt, jouw geestverwant, je geestelijke broeder of zuster, dan is iedereen die je zo ontmoet een reiziger in de tijd, een persoonlijkheid met wie jij tijd doorbrengt zonder vragen te stellen. Als je vragen gaat stellen zul je ontdekken dat niets en niemand perfect is. Als de Venus van Milo armen en een hoofd zou hebben, dan zou het mysterie verdwenen zijn. Wij hebben ruimte nodig voor onze fantasie, voor verwachtingen.”
Oceanië en Afrika.
Anthony Meyer neemt mij verder mee in zijn bespiegelingen. “Mensen vragen mij wel eens, Wat is het verschil tussen Afrikaanse kunst en kunst uit Oceanië? Het verschil is wat wij ervan hebben gemaakt. Vergeet vooral niet dat onze waardering voor kunst van andere culturen bepaald is door wat wij ervan hebben gemaakt, de kwalificatie die wij eraan toekennen. Dat speelt zich per definitie aan de buitenkant af, het is niet doorleefd. De markt voor Afrikaanse kunst is meer gebaseerd op theoretische aspecten, meer intellectueel dan die voor Oceanië. Je zou kunnen zeggen meer mathematisch. Afrikaanse kunst moet passen in de canon, aansluiten bij de formele aspecten. Fréderic Cloth gaat daarin zover dat hij een algoritme heeft ontwikkeld om Kota figuren te classificeren. Daar komt bij dat dat de hoeveelheid objecten vergelijkingen mogelijk maakt en zo als het ware een kader, een framework bieden waardoor stukken geanalyseerd kunnen worden in relatie tot elkaar. Er zijn minder objecten uit Oceanië, je kunt ze niet vergelijken en zo een voldoende basis ontwikkelen voor een database. Oceanische kunst is meer instinctief, meer impressionistisch. Je hoeft het niet te analyseren om te zien of het in het systeem past. Oceanische kunst pakt je, komt binnen.”
“Boeiend is ook de opvatting over restitutie. Mensen in Oceanië zeggen vaker dat zij hun objecten niet terug hoeven.” Hij vertelt een anekdote over een weduwe uit Oceanië, die bij de opening van Quai Branly heeft uitgelegd dat objecten als ambassadeurs functioneren voor hun cultuur, en dat de huidige bezitter vooral goed voor ze moet zorgen.
“Reizen is voor mensen uit Oceanië belangrijk; veelal gaat het om eilandenrijken en -rijkjes waar de mensen over de zee van het ene naar het andere eiland reizen. Volkeren in Afrika hebben de ervaringen dat anderen naar hen toekomen. Het hangt ook van het perspectief waarmee je niet alleen nar kunst kijkt, maar ook naar het grotere geheel, naar de wereld. Voor ons, westerlingen, heeft Columbus Amerika ontdekt. Voor de oorspronkelijk bewoners van Amerika was Columbus iemand die verdwaald was, uit koers geraakt en bij toeval op de kust in Amerika landde. Zo kun je je ook afvragen waarom wij kunstvoorwerpen hebben meegenomen, of waarom de oorspronkelijke eigenaren het hebben afgestaan. Op die laatste vraag zijn twee antwoorden mogelijk. Omdat wij, de oorspronkelijke eigenaren, een nieuw object konden maken. Maar ook omdat de westerlingen iets hadden dat belangrijker was.